"Ενα κοινο που θα μπορουσε να βρεθει μπροστα στο καλλιτέχνημα στην κατάσταση "καλης πιστης"..."
Ενα εργο τεχνης δεν μπορει να έρθει στη ζωή ορφανό. Χρειάζεται μια οικογένεια άλλων έργων τέχνης, σε σχέση με τα οποια θα σταθεί και τα οποία θα αλλάξει στη συνειδηση των ανθρώπων της εποχής του. Ενα έργο τέχνης συνομιλεί και με την κοινη "γλώσσα", των πρακτικών και των ευαισθησιών της κοινότητας ανθρώπων στην οποια γεννιέται. Ουτε απο αυτη την άποψη ειναι ορφανο.
Ο πολιτικος ενδιαφέρεται για την ποιοτητα της ποιησης στην πολιτεία. Απο αυτη τη σκοπιά η φιλοσοφική νομοθεσια (τι ειναι καλης ποιοτητας ποιηση; Τι ειναι ποιηση; ) ειναι παιδαγωγικά χρησιμη. Οι καλοι νομοι θα πρεπει να δέχονται πολλές ερμηνείες. Να μπορουν να "πληρωθουν" χωρις να "καταργηθούν". Να έρχεται το νέο "παρανομο" έργο και οταν αποδειχθει επαρκές στην ευαισθησια των ανθρώπων να μπορουν να γυρνουν στο νομο και να λενε: μα ναι, ειχε και αυτη την ερμηνεια! πώς μας διέφυγε!
Οι καλοι νομοι της τέχνης ειναι κι αυτοι κατα κάποιο τρόπο ποιήματα. Ποιηματα που εξελισονται και συνομιλουν με τον εαυτο τους. Οπως τα νεα εργα τεχνης αλλάζουν τη βιωση των παλαιών έτσι και οι "προσθηκες" του νομου διαφοροποιουν και εξηγουν κάτι που έμοιαζε να υπάρχει αδιαφοροποιητο πριν.
Ο Τσατσος μιλαει σαν άνθρωπος που τον νοιάζει η πολιτεια. Πώς η πολιτεια θα σταθει. Ο Σεφέρης μιλάει εμπνευσμένος απο την Τέχνη του. Οταν μιλάει ο Τσάτσος σκέφτομαι μια κοινοτητα πολυ μορφωμένων ανθρώπων με μεγαλη έκθεση στο συγκεκριμένο αλλά οχι άνθρωποι των επιμερους αλλα που προσπαθουν να κρατησουν την πολιτεια ενιαία. Η διαμεσολάβηση του διαλόγου γινεται με αφηρημένες έννοιες. Οταν μιλαει ο Σεφέρης σκέφτομαι το διάλογο να γινεται με τη μεσολάβηση των ιδιων των έργων. Ο Σεφέρης διαρκώς δειχνει τα συγκεκριμένα και καλει να ακουσουμε το πώς ανταποκρινόμαστε. Λεει "τι τα θέλεις, Eιμαι ειδωλολάτρης και δεν ειχα ποτέ μεγάλη κριση για τον πουριτανισμό". Εγω ερμηνευω το ειδωλολάτρης ως εικονολάτρης. Οι "εικονες του" (τα ποιηματα που εκτιμά) συνομιλουν μεταξυ τους, βγάζουν τη σκέψη μας έξω απο την κρανιακή της φυλακή (σκεπτομαι εδω το distributed cognition), ειναι απτοι συμμέτοχοι της εμπειρίας μας (περιλαμβάνοντας και το στοχασμο σε αυτη και την παρακολουθηση των αποκρίσεών μας).
"Ο ποιητής δεν έχει [προσωπικότητα]: "δεν εχει ταυτότητα", "δεν έχει εγω", "είναι η πιο αντιποιητική υπαρξη που υπάρχει στον κόσμο", "ειναι ενας χαμελαίων""
Και ο Σεφέρης και ο Τατσος αντιλαμβάνονται τον εαυτο τους ως μέρη ενος ιστορικου λαου. Ειναι σαφώς Ευρωπαιοι αλλά η Ελληνικότητά τους ειναι η μάνα τους. Ποτε δεν την αρνιουνται.
"Ο στερνος σκοπός του ποιητή δεν ειναι να περιγράφει τα πράγματα αλλά να τα δημιουργεί ονομάζοντάς τα. Ειναι νομιζω και η πιο μεγάλη χαρά του"
"Τις λέξεις που λεει ο ποιητής τις λέει πάντα κάποιος"
"Αλλα εδω το νόημα, όπως το σημείωσα κιόλας, δεν μένει ποτέ το ίδιο, δεν έχει την αντικειμενικότητα μήτε τη στερεότητα που έχει οταν χρησιμοποιούμε τη λέξη λογικά: μειώνεται ή αυξάνει, αλλάζει χρώμα, αλλάζει βάρος, ανάλογα με το γειτονικό νόημα, το παραπάνω ή το παρακάτω, ανάλογα με το συνολικό τόνο του ποιήματος. Και συμφωνα με το συνολικό αυτο τόνο δένει και παιρνει την αντικειμενικότητά του"
Εδω το ποιημα ειναι ενας οργανισμος και ταυτοχρονα οι λέξεις έχουν τη μορφη του νεοκοπου χαλκού: το ελαφρό ροζ χρώμα του χαλκου που μόλις έχει κοπεί, πριν αρχισουν οι οξειδωσεις. Σκέφτομαι την προσέγγιση του Alva Noe για την τεχνη. Υπάρχει μια τέχνη "λαική", συνηθισμένη αλλά και σημαντικη: χορεύουμε στις γιορτές, παρουσιάζουμε κάπως τον εαυτό μας με το ντύσιμο και το στολισμό μας, τραγουδάμε ενα τραγούδι στην αγαπημένη μας. Η λογια τεχνη ομως προυποθέτει σκληρή δουλειά, μεγαλο στοχασμο πάνω στο υλικο και τις δυνατότητές του, γνώση και συγκριση με ό,τι έχει προηγηθει και τελικά αυτο που προκυπτει ειναι κατα μέρος τεχνη λαική αλλα κατα ένα άλλο μέρος (αυτο που τη διακρινει) "άνοιγμα" , σπασιμο παλαιών κανονων, νεα κατάσταση πραγμάτων και επομένως , χωρις να το "λεει ρητά" στοχασμος πάνω στη λαική τέχνη. Ο Τσάτσος μπορει να ερθει με τη δική του τέχνη και να νομοθετήσει και θα στοιχημάτιζα οτι κάτι τέτοιο ειναι βοήθεια και για τους ποιητές και για το κοινό, εργαλειο για τους μέν παιδαγωγια για τους δε, που ομως δεν πρέπει να στερήσει το ανοιγμα για τους πρώτους και την κατάσταση "καλης πιστης" για τους δευτερους.
"Για να δεχθούμε αυτη την έκσταση ειναι ανάγκη να πηγαίνουμε στην ποιηση καθαροί, αφηνοντας κατα μέρος τις βαθιά ριζωμένες μέσα μας συνήθειες της αναλυτικής σκέψης και της αναλυτικής έκφρασης, που τις θρέφουμε, επι ποινή θανάτου, απο τα παιδικά μας χρόνια μέχρι την τελευταία μας αναπνοή"
"Η μουσική και τα χρώματα ειναι η ιδια η σάρκα των ποιημάτων, είναι ένα σώμα πλασμένο απο προ-λογική γλώσσα, και να τα καταργήσει κανεις σημαίνει να σκοτώσει την τέχνη"
"Σκοπός του ποιήματος ειναι να δώσει όλα τα στοιχεία στον αναγνώστη, ώστε να δοκιμάσει την ιδια εμπειρια που δοκίμασε και ο ποιητής. Αυτο ειναι ένα όριο". Ποια ειναι αυτη η εμπειρια; Με βάση τα παραπάνω και επιρεασμένος απο τον Noe θα ελεγα όχι απλώς πχ το να νοιώσει την ένταση του έρωτα που νοιώθει ο ποιητής αλλά να νοιώσει ενα έρωτα εκφρασμένο με ένα τροπο μοναδικο, που δημιουργείται ως βίωμα ακριβώς επειδή παράλληλα το νοημα συνηθων λέξεων μετατοπίζεται εν χωρώ και κλειδώνει σε ένα νεο συνολο, λες και ειναι κανεις ταυτοχρονα ωριμος αλλά και παιδι. Αυτο το "κλειδωμα" , το "δεσιμο" εχει αντικειμεντικότητα επειδή δεν ώφειλε να συμβεί, και επειδή δεν ώφειλε να συμβει, αλλά ειναι σαν το "σημα" που παιρνει ενας πειραματικος επιστημονας εκει που δεν "ωφειλε" να υπάρχει μέσα απο ενα χάος θορύβου και κοινοτυπιών, ειναι ενα μηνυμα, μια εμπειρια που δικαιουμαστε να τη λέμε "ιδια" ανάμεσα στον ποιητή και τον εκφωνητή/αναγνώστη του ποιήματος. Και έχει ψηλή αξια επειδή και ο ποιητης και ο ακροατης ειναι ώριμοι: κάτι χυδαίο δεν θα τους άγγιζε. ;H μπορουμε να υποθεσουμε οτι μπορει να υπάρξει επισης κακή (evil) ποίηση όπου η μοιραζόμενη εμπειρια ειναι εμπειρια καταστροφής για τον άνθρωπο: τεχνικά σωστή και πραγματική ποίηση αλλά "πτωτική", ποιηση κακίας (vice). Η γνώμη μου ειναι οτι κάνει λάθος να νομιζει κανεις ότι μπορει να βουτήξει σε κάθε ειδους εμπειρία και να βγεί απο αυτη απλώς "πλουσιος εμπειριών" και όχι μειονεκτικός και κουτσουρεμένος. Σακάτης. (αυτο που λεω δεν έχει να κάνει με τη θεματολογία ούτε ειναι αστυνομευση με δεσμά για τα οποια δεν ειμαστε σιγουροι: αλλά αν τα δεσμά του Οδυσσέα έσπαγαν ο Οδυσσέας θα τέλειωνε τις μέρες του παρέα με τις Σειρήνες. Εχει να κάνει με τη βασική ευθύνη για τη ζωή μας).
Επειδη ο ποιητής δεν κάνει απλώς μια καθημερινή χρηση της τεχνης (που ειναι σπουδαια, που χωρις αυτη δεν θα υπήρχε και η τεχνη κατα τον Noe) αλλά χρειάζεται να "πειράξει" τις λέξεις , χρειάζεται "ακουστική φαντασια". Ο Σεφερης χρησιμοποιει τον ορισμο του Ελιοτ "μια αισθηση για τη συλλαβή και το ρυθμό που ειδίει πολυ βαθύτερα απο τα συνειδητά επίπεδα της σκέψης και της αίσθησης, και ενδυναμώνει κάθε λέξη. Βυθίζεται ως το πιο πρωτογονο και πιο λησμονημένο, γυρίζει στην πρώτη αρχή και φέρνει πισω κατι, αναζητά την αρχη και το τέλος. Λειτουργει συμφωνα με νοήματα, ασφαλάως, ή δεν παραμεριζει τα νοήματα με τη συνηθισμένη τους σημασία, και συγχωνεύει το παλιό, το σβησμένο και το αγοραίο, το κοινότυπο και το νέο και το εκπληκτικο, την πιο παμπάλαιη και την πιο πολιτισμένη νοοτροπία". Κατα τη γνωμη μου το σημαντικο εδώ δεν ειναι μονο αυτη η λειτουργια με τα ιδιαιτερα χαρακτηριστικά της αλλά και το ότι οταν το κοινο έρχεται με "καλη πίστη" προς το ποιημα μπορει να δρέψει τους καρπους της δυσκολης αυτης δουλειάς στην οποια δεν μπορει να μετέχει συνειδητά. Ομως κάπως ειναι "κληρονομιά του" και μπορει να τη νοιώσει αλλοιώς η αισθητική εμπειρία γινεται θέαμα ("ξέρω οτι αυτος ειναι σημαντικος ποιητής αρα οφειλω να συγκινηθω με ένα ιδιαιτερο τρόπο απο αυτο το ποίημα"). Θα πει κανεις πως ισως υπάρχει εδω μια παιδαγωγική δράση του μεγάλου ποιητή αλλά εγω νοιώθω οτι αν "ξεφυγει" αυτο το κομμάτι καταντάμε στο θέαμα.
"Το καινούργιο, το καλο έργο στην τέχνη, μας τραβά πάντα και ταυτοχρονα μας απωθεί". Ο Σεφέρης συνδεει την άπωση με το έλεος στον ορισμό της τραγωδιας. Δεν θέλουμε να ξεκολήσουμε απο τα έργα που συνιστουσαν μέχρι τώρα τον "κανόνα" μας (σαν να λυπουμαστε να εγκαταλείψουμε τον καθαρό κανόνα τους;). Το τράβηγμα το συνδέει με το φόβο. Η έλξη αυτη δεν ειναι μια ευκολη έλξη. Ειναι μια έλξη που συνοδευεται απο φόβο για το σκοτεινό μονοπάτι. Η κάθαρση έρχεται μέσα απο μια ισορροπία. Το εργο που δεχομαστε παίρνει θέση στον κοσμο μας παρέα στα άλλα που τώρα έχουν μετατοπιστεί. Ο Σεφέρης συνδέει το τι θα κυριαρχισει, πέρα απο το έργο, με τις αρετές της ψυχής μας και με την ανάγκη κάθαρσης που έχει.
Ο ευαισθητος στην ποίηση ακροατής έρχεται με μια ευχάριστη αδημονία αλλά και με ένα δισταγμό. Μπαίνει σε μια ταλαιπωρία. "στήνεται" σταδιακά ένας νέος κοσμος (σαν εκεινες τις οπτικές απάτες που απο μια ανακατοσούρα μοιάζει σταδιακά να αναδυεται κάτι). Ρισκάρει κανεις την ώρα του, το χρόνο του, μια πιθανή αποτυχημένη έκπληξη. Να φανει κορόιδο. Σταδιακά μπορει και διακρίνει αυτο τον νέο κοσμο. Αξιζει; Ειναι ερηπια ή ειναι κάτι σπουδαιο;
"Ο ανθρωπος που θέλει να ειναι άξιος να δοκιμάσει την ποιητική κάθαρση, πρέπει να ξέρει οτι δεν γίνεται να αποφύγει τη στιγμη της απογύμνωσης που ανάφερα παραπάνω. Τη στιγμη που θα τον προετοιμάσει να κάνει μια πράξη ολότελα δική του, αυθαίρετη αν θέλουμε, αλλά και υπεύθυνη, όπως επιτέλους αυθαίρετοι και υπεύθυνοι είμαστε όλες τις φορές που κάνουμε πραγματικά κάτι" Περίεργη διατύπωση. Τέτοια λογια θα χρησιμοποιούσε κανεις για μια πράξη επικοινωνίας. Οταν παιρνει τον έλεγχο να ΚΑΝΕΙ πράγματα. Ομως ο αναγνώστης ή ακροατης του ποιήματος δεν χειραγωγείται απλώς απο τον Ποιητή; Εδω ο ποιητής φαίνεται ευάλωτος. Αν το ποιημα ηταν ενα "προσωπικο σημείωμα" , κάτι προσωπικά σημαντικό, δεν θα ήταν έτσι. Εδω ομως η επιτυχία του ποιητή εξαρτάται απο την επιτυχία των αναγνωστών που μοιάζει να πρέπει να μπορει να κάνουν μια πραγματικά δημιουργική δουλειά. Ο αναγνώστης δεν ακολουθεί απλώς τον ποιητή. Ο αναγνώστης φέρνει τον δικο του προσωπικο κόσμο στο ποιημα. Θα "ανάψει"; Εχω ακουσει τοσα λογια μειωτικά του αναγνωστη (που επιτέλους δεν ειναι στο υψος του ποιητή) ή για τους ποιητές που ειναι παιδαγωγοί κλπ που αυτο εδω εκπλήσει! Ο ποιητής ειναι στη γωνία και τρωει τα νυχια του με αγωνία. Απο αυτη τη σκοπια η ποίηση είναι σαν μια πολιτική που δεν υποκηπτει στις ευκολίες της προπαγάνδας.
Αναρωτιέμαι τι συνέπειες έχει η "επανάληψη". Το να ακουσεις πολλές φορές ένα ποιημα. Το να δεις να το ερμηνευουν έτσι ή αλλοιώς. Το να διαβάσεις τις επιροές του σε άλλα ποιήματα ή σε άλλα κειμενα. Ο καινουργιος κοσμος σιγα σιγα αποκτά όλο και πιο πολλές συνδέσεις με εργα πολυ λιγοτερης ποιητικής ισχυος. Αλλά ειναι παιδιά του. Δεν μπορει να τα αποχωριστεί. Ισως και εμεις να τα θέλουμε. Να ειναι συνοδοι και ερμηνευτες εκεινης της εμπειρίας, προεκτάσεις της, αλώς που μας ικανοποιεί, δινει οικειοτητα, homelyness. Ισως ενα απο τα κέρδη που αποκομίζει η νέα ποιηση απο την παλιά ειναι οτι τραντάζεται, πέφτουν σαν σκονη καποιες απο τις συνδέσεις, τεντώνεται με νέους τροπους.
Ο Σεφέρης μιλαει για την συνηθεια και τις αδράνειες. Και εγω που δεν ειμαι ποιητής και θέλω να κάνω τον καμποσο δεν διανοούμαι να συνδέεσω την ποιηση με τοσο πεζα πράγματα όπως οι συνηθειες και οι αδράνειες. Αλλά ο Σεφέρης ζει με αυτο και έχει την ασφάλεια να μιλα γι αυτο χωρις να τον τρομάζει. Ετσι φαινεται. Υπάρχει μια ομορφιά της ρουτίνας. Ενα νοημα της ρουτινας που ειναι κομμάτι του ειναι μας. Blessed Habit? (που λεει ο Λατουρ ακολουθωντας τον James). Ειναι οι αδράνειες θάνατος; Ειναι απόλαυση; Ειναι η φυσική ανάπτυξη του νοήματος και της ομορφιάς; Ειναι δωρο του Θεου που πρέπει να ισορροπηθει απο τη βουλησή μας να πάμε παραπέρα, αναγνωριζοντας την ιδια στιγμη τη μερικοτητά μας; Μηπως ειναι αντιθετα η έξοδος απο τις συνηθειες η υπενθυμιση της μερικότητάς μας.
Κατα τη γνώμη μου η συνάντηση του Σεφέρη με τον Τσάτσο δεν ειναι μια συναντηση όπου ο ένας ειναι σωστος και ο άλλος λάθος. Η ουσια του διαλογου κατα τη γνώμη μου ειναι η ανάδειξη κάποιων φαινομενικά αντιφατικών θεσεων που ομως τελικα στις συγκεκριμένες καταστάσεις ειναι ανάγκη να συνυπάρχουν και κατα την κριση μας να ισορροπουνται. Και ταυτοχρονα οι ιδιοι οι συνομιλητές αλλάζουν και γινονται επαρκέστεροι στο να διακρινουν και να χειροζονται αυτη την "αντιφατικότητα" (που ο Τσάτσος θα έλεγε έλλογη αλλα οχι λογική) κατα την κριση του ο καθένας. (Τα λεω αυτα συμφωνώντας με τον Κ Helmut Reich στο βιβλιο του Developing the Horizons of the Mind: Relational and Contextual Reasoning and the Resolution of Cognitive Conflict)
Παρομοια αισθηση μου δημιουργει ο διάλογος του E. Voegelin με τον L. Strauss (o σχολιαστης επιστημαίνει το πώς οι δυο αυτοι συγγραφείς ειναι συμπληρωματικοι)
Για τον Voegelin " "Truth" is not a representation of a reality external to consciousness but rather an illumination from whithin, structured by the philosophysing consciousness experiencing reality as transcending itself. "Process", "unrest"and "tension" evoke the experiences of the questioning being. Strauss on the other hand is concerned with the measures that necessarily structure and inform that process of ascent....neither thinker denies that they are necessarily complementary moments of the event of philosophizing"
Τελειώνοντας ας αυτοσαρκαστώ:
"Γιατι κάθε μειράκιο με αισθητήρια μέτρια και ελεεινό γούστο, αλλά με απεριόριστη διανοητική ατασθαλία - ξέρεις πολυ καλα οτι ο Ελληνας ειναι εντομο διανοητικό- θα μπορούσε... να στηρίξει τις μεγαλυτερες ανοησίες, δηλαδή τον μετριότατο υποκειμενισμό του..."
Ενα εργο τεχνης δεν μπορει να έρθει στη ζωή ορφανό. Χρειάζεται μια οικογένεια άλλων έργων τέχνης, σε σχέση με τα οποια θα σταθεί και τα οποία θα αλλάξει στη συνειδηση των ανθρώπων της εποχής του. Ενα έργο τέχνης συνομιλεί και με την κοινη "γλώσσα", των πρακτικών και των ευαισθησιών της κοινότητας ανθρώπων στην οποια γεννιέται. Ουτε απο αυτη την άποψη ειναι ορφανο.
Ο πολιτικος ενδιαφέρεται για την ποιοτητα της ποιησης στην πολιτεία. Απο αυτη τη σκοπιά η φιλοσοφική νομοθεσια (τι ειναι καλης ποιοτητας ποιηση; Τι ειναι ποιηση; ) ειναι παιδαγωγικά χρησιμη. Οι καλοι νομοι θα πρεπει να δέχονται πολλές ερμηνείες. Να μπορουν να "πληρωθουν" χωρις να "καταργηθούν". Να έρχεται το νέο "παρανομο" έργο και οταν αποδειχθει επαρκές στην ευαισθησια των ανθρώπων να μπορουν να γυρνουν στο νομο και να λενε: μα ναι, ειχε και αυτη την ερμηνεια! πώς μας διέφυγε!
Οι καλοι νομοι της τέχνης ειναι κι αυτοι κατα κάποιο τρόπο ποιήματα. Ποιηματα που εξελισονται και συνομιλουν με τον εαυτο τους. Οπως τα νεα εργα τεχνης αλλάζουν τη βιωση των παλαιών έτσι και οι "προσθηκες" του νομου διαφοροποιουν και εξηγουν κάτι που έμοιαζε να υπάρχει αδιαφοροποιητο πριν.
Ο Τσατσος μιλαει σαν άνθρωπος που τον νοιάζει η πολιτεια. Πώς η πολιτεια θα σταθει. Ο Σεφέρης μιλάει εμπνευσμένος απο την Τέχνη του. Οταν μιλάει ο Τσάτσος σκέφτομαι μια κοινοτητα πολυ μορφωμένων ανθρώπων με μεγαλη έκθεση στο συγκεκριμένο αλλά οχι άνθρωποι των επιμερους αλλα που προσπαθουν να κρατησουν την πολιτεια ενιαία. Η διαμεσολάβηση του διαλόγου γινεται με αφηρημένες έννοιες. Οταν μιλαει ο Σεφέρης σκέφτομαι το διάλογο να γινεται με τη μεσολάβηση των ιδιων των έργων. Ο Σεφέρης διαρκώς δειχνει τα συγκεκριμένα και καλει να ακουσουμε το πώς ανταποκρινόμαστε. Λεει "τι τα θέλεις, Eιμαι ειδωλολάτρης και δεν ειχα ποτέ μεγάλη κριση για τον πουριτανισμό". Εγω ερμηνευω το ειδωλολάτρης ως εικονολάτρης. Οι "εικονες του" (τα ποιηματα που εκτιμά) συνομιλουν μεταξυ τους, βγάζουν τη σκέψη μας έξω απο την κρανιακή της φυλακή (σκεπτομαι εδω το distributed cognition), ειναι απτοι συμμέτοχοι της εμπειρίας μας (περιλαμβάνοντας και το στοχασμο σε αυτη και την παρακολουθηση των αποκρίσεών μας).
"Ο ποιητής δεν έχει [προσωπικότητα]: "δεν εχει ταυτότητα", "δεν έχει εγω", "είναι η πιο αντιποιητική υπαρξη που υπάρχει στον κόσμο", "ειναι ενας χαμελαίων""
Και ο Σεφέρης και ο Τατσος αντιλαμβάνονται τον εαυτο τους ως μέρη ενος ιστορικου λαου. Ειναι σαφώς Ευρωπαιοι αλλά η Ελληνικότητά τους ειναι η μάνα τους. Ποτε δεν την αρνιουνται.
"Ο στερνος σκοπός του ποιητή δεν ειναι να περιγράφει τα πράγματα αλλά να τα δημιουργεί ονομάζοντάς τα. Ειναι νομιζω και η πιο μεγάλη χαρά του"
"Τις λέξεις που λεει ο ποιητής τις λέει πάντα κάποιος"
"Αλλα εδω το νόημα, όπως το σημείωσα κιόλας, δεν μένει ποτέ το ίδιο, δεν έχει την αντικειμενικότητα μήτε τη στερεότητα που έχει οταν χρησιμοποιούμε τη λέξη λογικά: μειώνεται ή αυξάνει, αλλάζει χρώμα, αλλάζει βάρος, ανάλογα με το γειτονικό νόημα, το παραπάνω ή το παρακάτω, ανάλογα με το συνολικό τόνο του ποιήματος. Και συμφωνα με το συνολικό αυτο τόνο δένει και παιρνει την αντικειμενικότητά του"
Εδω το ποιημα ειναι ενας οργανισμος και ταυτοχρονα οι λέξεις έχουν τη μορφη του νεοκοπου χαλκού: το ελαφρό ροζ χρώμα του χαλκου που μόλις έχει κοπεί, πριν αρχισουν οι οξειδωσεις. Σκέφτομαι την προσέγγιση του Alva Noe για την τεχνη. Υπάρχει μια τέχνη "λαική", συνηθισμένη αλλά και σημαντικη: χορεύουμε στις γιορτές, παρουσιάζουμε κάπως τον εαυτό μας με το ντύσιμο και το στολισμό μας, τραγουδάμε ενα τραγούδι στην αγαπημένη μας. Η λογια τεχνη ομως προυποθέτει σκληρή δουλειά, μεγαλο στοχασμο πάνω στο υλικο και τις δυνατότητές του, γνώση και συγκριση με ό,τι έχει προηγηθει και τελικά αυτο που προκυπτει ειναι κατα μέρος τεχνη λαική αλλα κατα ένα άλλο μέρος (αυτο που τη διακρινει) "άνοιγμα" , σπασιμο παλαιών κανονων, νεα κατάσταση πραγμάτων και επομένως , χωρις να το "λεει ρητά" στοχασμος πάνω στη λαική τέχνη. Ο Τσάτσος μπορει να ερθει με τη δική του τέχνη και να νομοθετήσει και θα στοιχημάτιζα οτι κάτι τέτοιο ειναι βοήθεια και για τους ποιητές και για το κοινό, εργαλειο για τους μέν παιδαγωγια για τους δε, που ομως δεν πρέπει να στερήσει το ανοιγμα για τους πρώτους και την κατάσταση "καλης πιστης" για τους δευτερους.
"Για να δεχθούμε αυτη την έκσταση ειναι ανάγκη να πηγαίνουμε στην ποιηση καθαροί, αφηνοντας κατα μέρος τις βαθιά ριζωμένες μέσα μας συνήθειες της αναλυτικής σκέψης και της αναλυτικής έκφρασης, που τις θρέφουμε, επι ποινή θανάτου, απο τα παιδικά μας χρόνια μέχρι την τελευταία μας αναπνοή"
"Η μουσική και τα χρώματα ειναι η ιδια η σάρκα των ποιημάτων, είναι ένα σώμα πλασμένο απο προ-λογική γλώσσα, και να τα καταργήσει κανεις σημαίνει να σκοτώσει την τέχνη"
"Σκοπός του ποιήματος ειναι να δώσει όλα τα στοιχεία στον αναγνώστη, ώστε να δοκιμάσει την ιδια εμπειρια που δοκίμασε και ο ποιητής. Αυτο ειναι ένα όριο". Ποια ειναι αυτη η εμπειρια; Με βάση τα παραπάνω και επιρεασμένος απο τον Noe θα ελεγα όχι απλώς πχ το να νοιώσει την ένταση του έρωτα που νοιώθει ο ποιητής αλλά να νοιώσει ενα έρωτα εκφρασμένο με ένα τροπο μοναδικο, που δημιουργείται ως βίωμα ακριβώς επειδή παράλληλα το νοημα συνηθων λέξεων μετατοπίζεται εν χωρώ και κλειδώνει σε ένα νεο συνολο, λες και ειναι κανεις ταυτοχρονα ωριμος αλλά και παιδι. Αυτο το "κλειδωμα" , το "δεσιμο" εχει αντικειμεντικότητα επειδή δεν ώφειλε να συμβεί, και επειδή δεν ώφειλε να συμβει, αλλά ειναι σαν το "σημα" που παιρνει ενας πειραματικος επιστημονας εκει που δεν "ωφειλε" να υπάρχει μέσα απο ενα χάος θορύβου και κοινοτυπιών, ειναι ενα μηνυμα, μια εμπειρια που δικαιουμαστε να τη λέμε "ιδια" ανάμεσα στον ποιητή και τον εκφωνητή/αναγνώστη του ποιήματος. Και έχει ψηλή αξια επειδή και ο ποιητης και ο ακροατης ειναι ώριμοι: κάτι χυδαίο δεν θα τους άγγιζε. ;H μπορουμε να υποθεσουμε οτι μπορει να υπάρξει επισης κακή (evil) ποίηση όπου η μοιραζόμενη εμπειρια ειναι εμπειρια καταστροφής για τον άνθρωπο: τεχνικά σωστή και πραγματική ποίηση αλλά "πτωτική", ποιηση κακίας (vice). Η γνώμη μου ειναι οτι κάνει λάθος να νομιζει κανεις ότι μπορει να βουτήξει σε κάθε ειδους εμπειρία και να βγεί απο αυτη απλώς "πλουσιος εμπειριών" και όχι μειονεκτικός και κουτσουρεμένος. Σακάτης. (αυτο που λεω δεν έχει να κάνει με τη θεματολογία ούτε ειναι αστυνομευση με δεσμά για τα οποια δεν ειμαστε σιγουροι: αλλά αν τα δεσμά του Οδυσσέα έσπαγαν ο Οδυσσέας θα τέλειωνε τις μέρες του παρέα με τις Σειρήνες. Εχει να κάνει με τη βασική ευθύνη για τη ζωή μας).
Επειδη ο ποιητής δεν κάνει απλώς μια καθημερινή χρηση της τεχνης (που ειναι σπουδαια, που χωρις αυτη δεν θα υπήρχε και η τεχνη κατα τον Noe) αλλά χρειάζεται να "πειράξει" τις λέξεις , χρειάζεται "ακουστική φαντασια". Ο Σεφερης χρησιμοποιει τον ορισμο του Ελιοτ "μια αισθηση για τη συλλαβή και το ρυθμό που ειδίει πολυ βαθύτερα απο τα συνειδητά επίπεδα της σκέψης και της αίσθησης, και ενδυναμώνει κάθε λέξη. Βυθίζεται ως το πιο πρωτογονο και πιο λησμονημένο, γυρίζει στην πρώτη αρχή και φέρνει πισω κατι, αναζητά την αρχη και το τέλος. Λειτουργει συμφωνα με νοήματα, ασφαλάως, ή δεν παραμεριζει τα νοήματα με τη συνηθισμένη τους σημασία, και συγχωνεύει το παλιό, το σβησμένο και το αγοραίο, το κοινότυπο και το νέο και το εκπληκτικο, την πιο παμπάλαιη και την πιο πολιτισμένη νοοτροπία". Κατα τη γνωμη μου το σημαντικο εδώ δεν ειναι μονο αυτη η λειτουργια με τα ιδιαιτερα χαρακτηριστικά της αλλά και το ότι οταν το κοινο έρχεται με "καλη πίστη" προς το ποιημα μπορει να δρέψει τους καρπους της δυσκολης αυτης δουλειάς στην οποια δεν μπορει να μετέχει συνειδητά. Ομως κάπως ειναι "κληρονομιά του" και μπορει να τη νοιώσει αλλοιώς η αισθητική εμπειρία γινεται θέαμα ("ξέρω οτι αυτος ειναι σημαντικος ποιητής αρα οφειλω να συγκινηθω με ένα ιδιαιτερο τρόπο απο αυτο το ποίημα"). Θα πει κανεις πως ισως υπάρχει εδω μια παιδαγωγική δράση του μεγάλου ποιητή αλλά εγω νοιώθω οτι αν "ξεφυγει" αυτο το κομμάτι καταντάμε στο θέαμα.
"Το καινούργιο, το καλο έργο στην τέχνη, μας τραβά πάντα και ταυτοχρονα μας απωθεί". Ο Σεφέρης συνδεει την άπωση με το έλεος στον ορισμό της τραγωδιας. Δεν θέλουμε να ξεκολήσουμε απο τα έργα που συνιστουσαν μέχρι τώρα τον "κανόνα" μας (σαν να λυπουμαστε να εγκαταλείψουμε τον καθαρό κανόνα τους;). Το τράβηγμα το συνδέει με το φόβο. Η έλξη αυτη δεν ειναι μια ευκολη έλξη. Ειναι μια έλξη που συνοδευεται απο φόβο για το σκοτεινό μονοπάτι. Η κάθαρση έρχεται μέσα απο μια ισορροπία. Το εργο που δεχομαστε παίρνει θέση στον κοσμο μας παρέα στα άλλα που τώρα έχουν μετατοπιστεί. Ο Σεφέρης συνδέει το τι θα κυριαρχισει, πέρα απο το έργο, με τις αρετές της ψυχής μας και με την ανάγκη κάθαρσης που έχει.
Ο ευαισθητος στην ποίηση ακροατής έρχεται με μια ευχάριστη αδημονία αλλά και με ένα δισταγμό. Μπαίνει σε μια ταλαιπωρία. "στήνεται" σταδιακά ένας νέος κοσμος (σαν εκεινες τις οπτικές απάτες που απο μια ανακατοσούρα μοιάζει σταδιακά να αναδυεται κάτι). Ρισκάρει κανεις την ώρα του, το χρόνο του, μια πιθανή αποτυχημένη έκπληξη. Να φανει κορόιδο. Σταδιακά μπορει και διακρίνει αυτο τον νέο κοσμο. Αξιζει; Ειναι ερηπια ή ειναι κάτι σπουδαιο;
"Ο ανθρωπος που θέλει να ειναι άξιος να δοκιμάσει την ποιητική κάθαρση, πρέπει να ξέρει οτι δεν γίνεται να αποφύγει τη στιγμη της απογύμνωσης που ανάφερα παραπάνω. Τη στιγμη που θα τον προετοιμάσει να κάνει μια πράξη ολότελα δική του, αυθαίρετη αν θέλουμε, αλλά και υπεύθυνη, όπως επιτέλους αυθαίρετοι και υπεύθυνοι είμαστε όλες τις φορές που κάνουμε πραγματικά κάτι" Περίεργη διατύπωση. Τέτοια λογια θα χρησιμοποιούσε κανεις για μια πράξη επικοινωνίας. Οταν παιρνει τον έλεγχο να ΚΑΝΕΙ πράγματα. Ομως ο αναγνώστης ή ακροατης του ποιήματος δεν χειραγωγείται απλώς απο τον Ποιητή; Εδω ο ποιητής φαίνεται ευάλωτος. Αν το ποιημα ηταν ενα "προσωπικο σημείωμα" , κάτι προσωπικά σημαντικό, δεν θα ήταν έτσι. Εδω ομως η επιτυχία του ποιητή εξαρτάται απο την επιτυχία των αναγνωστών που μοιάζει να πρέπει να μπορει να κάνουν μια πραγματικά δημιουργική δουλειά. Ο αναγνώστης δεν ακολουθεί απλώς τον ποιητή. Ο αναγνώστης φέρνει τον δικο του προσωπικο κόσμο στο ποιημα. Θα "ανάψει"; Εχω ακουσει τοσα λογια μειωτικά του αναγνωστη (που επιτέλους δεν ειναι στο υψος του ποιητή) ή για τους ποιητές που ειναι παιδαγωγοί κλπ που αυτο εδω εκπλήσει! Ο ποιητής ειναι στη γωνία και τρωει τα νυχια του με αγωνία. Απο αυτη τη σκοπια η ποίηση είναι σαν μια πολιτική που δεν υποκηπτει στις ευκολίες της προπαγάνδας.
Αναρωτιέμαι τι συνέπειες έχει η "επανάληψη". Το να ακουσεις πολλές φορές ένα ποιημα. Το να δεις να το ερμηνευουν έτσι ή αλλοιώς. Το να διαβάσεις τις επιροές του σε άλλα ποιήματα ή σε άλλα κειμενα. Ο καινουργιος κοσμος σιγα σιγα αποκτά όλο και πιο πολλές συνδέσεις με εργα πολυ λιγοτερης ποιητικής ισχυος. Αλλά ειναι παιδιά του. Δεν μπορει να τα αποχωριστεί. Ισως και εμεις να τα θέλουμε. Να ειναι συνοδοι και ερμηνευτες εκεινης της εμπειρίας, προεκτάσεις της, αλώς που μας ικανοποιεί, δινει οικειοτητα, homelyness. Ισως ενα απο τα κέρδη που αποκομίζει η νέα ποιηση απο την παλιά ειναι οτι τραντάζεται, πέφτουν σαν σκονη καποιες απο τις συνδέσεις, τεντώνεται με νέους τροπους.
Ο Σεφέρης μιλαει για την συνηθεια και τις αδράνειες. Και εγω που δεν ειμαι ποιητής και θέλω να κάνω τον καμποσο δεν διανοούμαι να συνδέεσω την ποιηση με τοσο πεζα πράγματα όπως οι συνηθειες και οι αδράνειες. Αλλά ο Σεφέρης ζει με αυτο και έχει την ασφάλεια να μιλα γι αυτο χωρις να τον τρομάζει. Ετσι φαινεται. Υπάρχει μια ομορφιά της ρουτίνας. Ενα νοημα της ρουτινας που ειναι κομμάτι του ειναι μας. Blessed Habit? (που λεει ο Λατουρ ακολουθωντας τον James). Ειναι οι αδράνειες θάνατος; Ειναι απόλαυση; Ειναι η φυσική ανάπτυξη του νοήματος και της ομορφιάς; Ειναι δωρο του Θεου που πρέπει να ισορροπηθει απο τη βουλησή μας να πάμε παραπέρα, αναγνωριζοντας την ιδια στιγμη τη μερικοτητά μας; Μηπως ειναι αντιθετα η έξοδος απο τις συνηθειες η υπενθυμιση της μερικότητάς μας.
Κατα τη γνώμη μου η συνάντηση του Σεφέρη με τον Τσάτσο δεν ειναι μια συναντηση όπου ο ένας ειναι σωστος και ο άλλος λάθος. Η ουσια του διαλογου κατα τη γνώμη μου ειναι η ανάδειξη κάποιων φαινομενικά αντιφατικών θεσεων που ομως τελικα στις συγκεκριμένες καταστάσεις ειναι ανάγκη να συνυπάρχουν και κατα την κριση μας να ισορροπουνται. Και ταυτοχρονα οι ιδιοι οι συνομιλητές αλλάζουν και γινονται επαρκέστεροι στο να διακρινουν και να χειροζονται αυτη την "αντιφατικότητα" (που ο Τσάτσος θα έλεγε έλλογη αλλα οχι λογική) κατα την κριση του ο καθένας. (Τα λεω αυτα συμφωνώντας με τον Κ Helmut Reich στο βιβλιο του Developing the Horizons of the Mind: Relational and Contextual Reasoning and the Resolution of Cognitive Conflict)
Παρομοια αισθηση μου δημιουργει ο διάλογος του E. Voegelin με τον L. Strauss (o σχολιαστης επιστημαίνει το πώς οι δυο αυτοι συγγραφείς ειναι συμπληρωματικοι)
Για τον Voegelin " "Truth" is not a representation of a reality external to consciousness but rather an illumination from whithin, structured by the philosophysing consciousness experiencing reality as transcending itself. "Process", "unrest"and "tension" evoke the experiences of the questioning being. Strauss on the other hand is concerned with the measures that necessarily structure and inform that process of ascent....neither thinker denies that they are necessarily complementary moments of the event of philosophizing"
Τελειώνοντας ας αυτοσαρκαστώ:
"Γιατι κάθε μειράκιο με αισθητήρια μέτρια και ελεεινό γούστο, αλλά με απεριόριστη διανοητική ατασθαλία - ξέρεις πολυ καλα οτι ο Ελληνας ειναι εντομο διανοητικό- θα μπορούσε... να στηρίξει τις μεγαλυτερες ανοησίες, δηλαδή τον μετριότατο υποκειμενισμό του..."
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου